Pierwsza część: Starożytne korzenie periodyzacji w sporcie
Na początku XX wieku zawodnicy w Europie stosowali już odrobinę bardziej rozbudowane zasady planowania treningu, czego najlepszym przykładem byli fińscy biegacze z lat 1910-20. Fiński biegacz długodystansowy Paavo Nurmi (nazywany „Latającym Finem”) stosował się do struktury planowania rocznego Galena, ale bardzo mocno akcentował fazę przygotowawczą, z dużą ilością długodystansowego treningu w zakresach tlenowych, co teraz nazywamy „budowaniem bazy”.
Duży wkład w obszar planowania treningu sportowego wnieśli również naukowcy niemieccy i ich bardzo metodyczny program przygotowawczy do igrzysk olimpijskich w 1936 roku. Wdrożyli oni czteroletni plan przygotowawczy składający się z rocznych cykli treningowych. Dzięki takiemu podejściu niemieccy sportowcy odnieśli wielki sukces podczas Olimpiady w Berlinie w 1936 roku.
Pewne przebłyski zasad planowania stosowało wielu słynnych w tym czasie sportowców i trenerów. Można wspomnieć o Arthurze Lydiardzi czy Emilu Zatopku. Większość z nich stosowała okresy przygotowawcze.
Amerykański trener Dean Cromwell, uznawany za jednego z najlepszych w historii trenerów lekkoatletycznych, wyrażał prostą radę dla sprinterów. Trening należy rozpocząć na pół roku przed planowanymi zawodami, aby położyć solidny fundament fizyczny. Przez ten okres małą uwagę należy przywiązywać do treningu szybkości. Sporty takie jak tenis, piłka ręczna, badminton czy siatkowa były rekomendowane tak samo jak marsze, ale te należało praktykować w nie mniejszej ilości niż dwie mile dziennie. Wolny bieg, a następnie powoli dodawane sprinty były dodawane do programu dwa do trzech razy tygodniowo, co miało sprawiać, że zawodnik miał „nogi gotowe do pracy nad szybkością na wiosnę”. Ku radości wielu sprinterów treningi długodystansowe miały być unikane, ponieważ obniżają „sprężystość”, kluczową cechę formy sprintera. A więc dlatego „sprinterzy nie powinni nigdy biegać więcej niż dwa okrążenia za jednym razem”.
Pierwsze prace o periodyzacji w ZSRR
Dalsze losy rozwoju periodyzacji związane są głównie z finansowanym przez Związek Radziecki programem rozwoju sportu. Po zakończeniu II Wojny Światowej i wejściu świata w erę Zimnej Wojny, sport traktowano w ZSRR jako środek do wykazania wyższości ustroju socjalistycznego. Napędzana Zimną Wojną rywalizacja między blokiem państw zachodnich a blokiem ZSRR, doprowadziła do znacznego rozbudowania już istniejących teorii. Sport stał się bowiem polem do wykazania wyższości na takim samym poziomie jak bardzo mocno finansowany wówczas program podboju kosmosu. Zarówno w Związku Radzieckim, jak i w USA rozpoczęto bardzo skoordynowane i zakrojone na szeroką skalę działania mające na celu wspieranie nauki sportu. Promowano bliski sojusz naukowców i trenerów w celu zaawansowania sportu i poprawienia wyników sportowców.
W połowie lat 60-tych w amerykańskim czasopiśmie Track Technique przetłumaczone i przedrukowane zostały dwa artykuły napisane przez radzieckiego profesora Nikołaja Ozolina. Analizował on ilość godzin treningu niezbędną do osiągnięcia sukcesu, rozłożenie w czasie obciążenia treningowego oraz użycie trzydniowego mikrocyklu treningowego.
Pierwszego dnia mikrocyklu trening był intensywny, ale krótki jeśli chodzi o czas trwania. Intensywność drugiego dnia opisywana była jako optymalna, ale z nieznanie większym obciążeniem treningowym. Ostatni dzień to najniższa intensywność treningu, ale dłuższy w trwaniu. Nie było żadnej wzmianki o dniach odpoczynku.
Drugi artykuł, „Podstawy planowania treningu” napisany przez Wiktora Popowa, jest pierwszym, który poświęcony był wyłącznie wszechstronnemu planowaniu treningu. To była ta chwila, kiedy sama teoria treningu oraz planowanie treningu zaczęły być rozpoznawane (przynajmniej w Związku Radzieckim) jako niezależne dyscypliny. Popow pisał, że „trening sportowców jest tworzącym całość procesem, służącym poprawie łatwości ruchu fizycznego, rozwojowi możliwości funkcjonalnych organizmu oraz zwiększeniu siły woli”. Do osiągnięcia tego celu niezbędna jest współpraca i planowanie wielu członków zespołu, włączając w to trenera, zawodnika, lekarza i naukowca. Popow w swoim artykule wypowiadał się, że początkowy etap treningu składał się ze stale zwiększanej zarówno intensywności jak i objętości treningu. Jednakże wzrost objętości zawsze poprzedzał wzrost intensywności. Popow objaśniał, że struktura programu treningowego powinna być podzielona na cykle roczny, miesięczny i tygodniowy. Rocznie, rekomendowany był plan składający się z dwóch cykli, ponieważ pozwalał na dwa szczyty wydajności zawodnika podczas sezonu halowego, a następnie sezonu na otwartym stadionie. Jego zdaniem, zanim utworzymy dokładny roczny plan, należy najlpierw uwzględnić następujące kwestie:
- Harmonogram zawodów na zbliżający się sezon.
- Dokładną analizę wyników poprzedniego sezonu.
- Cele i zamierzenia na zbliżający się sezon.
Miesięczny cykl treningowy zawierał w sobie mniejszy dwu- lub trzytygodniowy okres, kiedy obciążenie treningowe było stopniowe zwiększane. W ostatnim tygodniu obciążenie było zmniejszane o 30-50% aby pozwolić zawodnikowi na regenerację i osiągnięcie gotowości do następnego cyklu treningowego.
W tym samym czasie Jess Jarver, redaktor australijskiego magazynu Mordern Athlete and Coach napisał artykuł zatytułowany „Jak planować trening lekkoatletyczny” („How to Plan Training for Track and Field”). Zaproponował on podzielenie roku na dwie główne fazy: przygotowawczą i rywalizacyjną. Wspomniał także o fazie podstawowej (foundation phase), ale nie rozwodził się na ten temat. W czasie fazy podstawowej obciążenie treningowe i intensywność rosły, trening ogólnorozwojowy powoli zamieniany był na ćwiczenia specyficzne, kształtujące docelowe zdolności zawodnika. Analogicznie, następowała zamiana powolnych długich biegów, na bardziej intensywne, ale krótsze treningi.
Podejście Jarvera nie było tak naukowe. Podczas gdy Popow wskazywał na konieczność współpracy całego sztabu, w skład którego wchodził nie tylko trener i zawodnik, ale i lekarz oraz naukowiec, Jarver, koncentrował się tylko na współpracy trenera i zawodnika.
To właśnie podejście Popowa i jego kontynuatorów miało większy wpływ na rozwój periodyzacji w kolejnych latach, także w Stanach Zjednoczonych.
W roku 1972 fizjolog Christian W. Zauner i Edwin Reese, asystenci trenera pływania na Uniwersytecie Stanu Floryda, napisali artykuł o „taperingu”. Autorzy twierdzili w nim, że aby osiągnąć szczyt możliwości, trzy tygodnie przed zawodami należało zmniejszyć mocno objętość treningu. Dodatkowo manipulowali dietą swoich zawodników, a mianowicie pierwsze dwa tygodnie jedli oni posiłki wysokotłuszczowe i mało węglowodanów, aby w ostatnim tygodniu treningu przed zawodami powrócić do diety wysokowęglowodanowej. Ostatnie trzy dni przed zawodami to był zupełny odpoczynek, gdzie zawodnicy mieli do wyboru albo zupełnie zaprzestać treningów albo ograniczyć się tylko do rozgrzewki.
Lew Pawłowicz Matwiejew
Dalszy postęp teorii periodyzacji nastąpił również w Związku Radzieckim. W 1965 roku Lew Matwiejew opublikował książkę „Podstawy treningu sportowego”. Niemal natychmiast została ona przetłumaczona i wydana w większości państw bloku ZSRR, a niedługo później także i w wielu państwach zachodnich.
Aby poprawnie sformułować zasady treningu, Matwiejew przeanalizował wyniki sportowe i profile kilku tysięcy najlepszych zawodników w konkurencjach, które mogły być łatwo porównywalne, takie jak lekkoatletyka, pływanie czy podnoszenie ciężarów. Z zebranych danych wyciągnął wnioski i opracował ogólną teorię treningu, której celem było nie tylko osiąganie przez zawodników nieustających postępów, ale i umożliwienie im osiągania najlepszych wyników we właściwym czasie. Swoje badania prowadził bardzo wszechstronnie. Starał się tak analizować dane, aby dowiedzieć się, jaki był wpływ treningu na jak najwięcej układów ludzkiego organizmu. „Podstawy treningu sportowego” Matwiejewa poruszały również filozoficzne, metodologiczne, socjologiczne i psychologiczne aspekty sportu. Obejmowały także historię, etykę, a także kwestie biologiczne (antropometrię, morfologię, biofizykę, biochemię i fizjologię), medycynę sportową oraz zajmowały się metrologią. Była to więc praca, która nie ograniczała się tylko do jednego punktu widzenia.
Największy nacisk w swojej teorii treningu Matwiejew położył jednak na zasady periodyzacji. Odnosiły się one do podzielenia programu treningowego zawodnika na określone okresy, czy inaczej cykle.
Termin cykl jest bardzo charakterystyczny w radzieckiej teorii planowania. Cykle były w ZSRR używane w produkcji przemysłowej oraz do opisu czasu życia produktów. Matwiejew wykorzystał naukę planowania stosowaną w zarządzaniu państwem i przemysłem, i zastosował ją do procesu treningu sportowego człowieka. Oczywiście wszystko było stworzone na solidnym fundamencie analiz zawodników wielu sportów.
Według Matwiejewa, aby zapewnić zawodnikowi ciągłą poprawę wydolności fizycznej, istotne było poprawne wyliczenie optymalnego obciążenia treningowego oraz właściwe określenie parametrów regeneracji. Obciążenie treningowe rozumiane było jako dodatkowy stres wywołany na ludzkim organizmie przez wykonywanie ćwiczeń sportowych. Odpoczynek był natomiast niezbędny, aby zapewnić zawodnikowi możliwość odzyskania zdolności do ponownego wykonania wymaganej objętości i intensywności treningu.
Bezpośrednio z tą ideą związane były koncepcje objętości i intensywności treningu. Objętość była rozumiana jako suma ilościowa pracy wykonanej podczas treningów. Natomiast intensywnością nazywano poziom trudności treningów. Objętość i intensywność mogły być stale zwiększane do określonego poziomu, ponad którym konieczne już było odwrócenie proporcji: dalsze zwiększenie intensywności uwarunkowane było zmniejszaniem objętości.
Makrocykle
Najdłuższy cykl treningowy nazywany był makrocyklem i obejmował pół roku lub też jeden rok treningu. Plany półroczne dzieliły rok na dwa makrocykle i były wykorzystywane w takich sportach jak lekkoatletyka, gdzie często konieczne było osiągnięcie w trakcie roku dwóch szczytów wydolności, najpierw podczas zawodów odbywających się na hali, potem na otwartym stadionie.
Każdy z makrocykli składał się z trzech głównych faz:
- przygotowawczej,
- rywalizacji obejmującej główne zawody oraz
- przejściowej, który łączył okres rywalizacji jednego makrocyklu z okresem przygotowawczym kolejnego.
Faza przygotowawcza trwała trzy do czterech miesięcy w planie półrocznym i pięć do siedmiu miesięcy w planie rocznym. Została podzielona na dwa główne etapy - przygotowanie ogólne i przygotowanie specjalne.
Etap przygotowania ogólnego składał się z ogólnego zwiększenia zdolności biomotorycznych sportowców (siły, prędkości, elastyczności, wytrzymałości) oraz dodatkowego rozwoju umiejętności motorycznych. Charakteryzował się stopniowym wzrostem objętości i intensywności.
Etap specjalny fazy przygotowawczej, krótszy niż etap przygotowania ogólnego, miał na celu opracowanie specjalistycznego treningu mającego na celu opanowanie wybranych nawyków technicznych i taktycznych oraz umiejętności w formie, w jakiej zostaną wykorzystane w nadchodzących zawodach.
Kolejną fazą była faza rywalizacji, która trwała półtora do dwóch miesięcy w planie półrocznym i cztery do pięciu miesięcy w planie rocznym. Składała się ona ze specyficznych treningów oraz zawodów, wokół których zaplanowano cały proces treningu.
Ostatnia faza makrocyklu, faza przejściowa, obejmowała od trzech do sześciu tygodni aktywnej regeneracji. W tej fazie nacisk położono na relaks fizyczny i emocjonalny, obejmujący zajęcia rekreacyjne, które pozwalały zawodnikowi powrócić „świeżym” do treningu w następnym makrocyklu. Włączenie do tej fazy zróżnicowanych aktywności zamiast całkowitego odpoczynku zapewniło ciągłość między fazą rywalizacji a kolejną fazą przygotowawczą.
Mezocykle
Każdy z makrocykli składał się z mniejszych cykli nazywanych mezocyklami. Mezocykle, w zależności od tego w której fazie makrocyklu występowały, mogły być różnego typu. Najczęściej występowały mezocykle przygotowania podstawowego i miały charakter ogólny przygotowawczy lub specjalny przygotowawczy. Istniały jeszcze inne typy mezocykli, m.in. przedrywalizacyjne czy regeneracyjne.
Każdy z mezocykli trwał kilka tygodni i zawierał w sobie różnego rodzaju mikrocykle.
Mikrocykle
Najkrócej trwającą fazą treningu był u Matwiejewa mikrocykl. Obejmował on zwykle jeden tydzień treningu. W każdym mikrocyklu treningi były szczegółowo zaplanowane na każdy dzień tygodnia. Kilka mikrocykli, zwykle od trzech do sześciu składało się na jeden mezocykl.
Każdy z mikrocykli składał się zazwyczaj z dwóch faz. Pierwszą z nich była faza stymulująca, inaczej zwana kumulującą. Wiązało się z nią określone obciążenie treningowe i skutkowała ona w zmęczeniu zawodnika. Drugą fazą była faza regeneracyjna, która składała się z sesji regeneracyjnej lub zupełnego odpoczynku. Przykładowo, tygodniowy mikrocykl mógł składać się z dwóch faz kumulujących (składających się z dwóch do trzech sesji treningowych) oddzielonych od siebie sesjami regeneracyjnymi i kończyć się dniem aktywnego odpoczynku.
W trakcie roku, w zależności od fazy makrocyklu, Matwiejew wyróżniał następujące rodzaje mikrocykli:
- mikrocykle przygotowania ogólnego,
- mikrocykle przygotowania specjalnego (zależne od przedmiotu treningu),
- mikrocykle fazy rywalizacji (zaprojektowane aby osiągać najwyższe wyniki w czasie najważniejszych zawodów).
Inne typy mikrocykli obejmowały:
- mikrocykle regeneracyjne skupiające się na odpoczynku po czasie cięższego treningu,
- mikrocykle szokowe, charakteryzujące się większą objętością i intensywnością treningu,
- mikrocykle przedrywalizacyjne, które poprzedzały mikrocykle fazy rywalizacji i ich celem było przygotowanie zawodnika do zawodów.
Podsumowując, ogólna teoria sportu Matwiejewa, a zwłaszcza jego koncepcja periodyzacji, stanowiły pierwszy kompleksowy przegląd pełnego procesu treningu sportowego, który można zastosować do wszystkich dyscyplin sportowych. Włączała do swoich teorii kwestie psychologiczne, intelektualne, technikę sportu i trening taktyczny, łącznie z podejściem do atrybutów fizycznych takich jak szybkość, siła, wytrzymałość, gibkość czy koordynacja.
Ponieważ praca ta zawierała idee wywodzące się z ZSRR, nie tak szybko trafiła na podatny grunt w Stanach Zjednoczonych. Przez wiele lat Amerykanie uczyli się periodyzacji z prac publikowanych przez własnych autorów. Nie były one jednak aż tak wszechstronne. Podczas gdy wielu innych trenerów, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, opracowywało szczegółowe programy treningowe tylko dla wybranych dyscyplin sportowych, Matwiejew był w stanie zaoferować jedną teorię dla każdej dyscypliny sportowej a na podstawie jego teorii można było opracować dobry plan budowy treningu do czteroletnich przygotowań olimpijskich.
Tudor Bompa
Jeszcze przed publikacją Matwiejewa, rumuński trener Tudor Bompa (również wywodzący się z bloku wschodniego), stworzył i zastosował usystematyzowany plan roczny. Począwszy od 1961 roku zastosował go dla mistrzyni Rumunii w oszczepie olimpijskim Mihaeli Penes. W tym czasie Bompa stworzył koncepcje periodyzowania zdolności biomotorycznych, w szczególności periodyzowania siły i mocy. To nowatorskie wówczas podejście treningowe w ciągu zaledwie 5 lat uczyniło z nieznanej wówczas zawodniczki (Mihaeli Penes) mistrzynię olimpijską.
Tudor Bompa udoskonalił swoje koncepcje na przestrzeni kolejnych lat i stały się one jedną z najważniejszych metodologii treningu, narzędziem wykorzystywanym do maksymalizacji wyników w wielu sportach.
Bompa opracował kilka aspektów periodyzacji zdolności biomotorycznych: periodyzację siły, mocy, wytrzymałości oraz zwinności. Pierwotnie usystematyzowany trening Matwiejewa odnosił się tylko do rocznego planu z tylko jedną fazą rywalizacji, czyli monocyklem. Mimo swojej wszechstronności, nie zaspokajało to jednak potrzeb wszystkich dyscyplin sportowych. Dlatego też, wraz z rozwojem teorii periodyzacji w sporcie, plany treningowe Tudora Bompy zostały dostosowane do potrzeb zawodników, którzy uczestniczyli w więcej niż jednych ważnych zawodach w ciągu roku. Były także ich warianty dla zawodników, którzy uczestniczą w zawodach prawie przez cały rok (np. tenis czy piłka nożna).
Nazwiska, o których należałoby również wspomnieć przy okazji omawiania historii periodyzacji to Jurij Werkoszański, László Nádori, W. Platonov, Michael H. Stone, Steven J. Fleck czy Harold O’Bryant. Wszyscy oni opublikowali ważne prace dotyczące periodyzacji i planowania treningu sportowego.
W Polsce, patrząc na stosowaną przez trenerów terminologię, najbardziej popularne są metody wywodzące się od Matwiejewa, co wynika z nazewnictwa stosowanego przez polskich trenerów. W pracach Matwiejewa czytamy o makrocyklu w rozumieniu rocznego lub półrocznego planu i mezocyklu jako fazy obejmującej kilka tygodni. Tudor Bompa mówi natomiast o makrocyklu w rozumieniu kilku tygodni treningu. Jednakże mimo takich drobnych różnic w nomenklaturze, wszystkie teorie są w chwili obecnej bardzo sobie podobne i korzysta z nich cały profesjonalny sport.